Achtergrond: Dit moet je weten over de ‘aftapwet’ en het referendum

• Alle soorten internetverkeer mag ongericht worden afgetapt. Op zoek naar een terrorist mogen de inlichtingendiensten bijvoorbeeld al het dataverkeer in een bepaalde buurt verzamelen. Eerder zei minister Plasterk (Binnenlandse Zaken) ook dat bijvoorbeeld al het internetverkeer tussen Nederland en Syrië zou kunnen worden afgetapt.
• De inlichtingendiensten krijgen de bevoegdheid om meer mensen te hacken. Nu mogen de AIVD en MIVD al verdachten zelf hacken, maar zometeen mogen ze zich ook richten op mogelijke kennissen van verdachten. De smartphone van een huisgenoot van een potentiële terrorist zou bijvoorbeeld kunnen worden gehackt, om te kijken of er zo informatie over een verdachte kan worden verzameld.
• Gegevens die bijvoorbeeld in clouddiensten of bij grote internetbedrijven staan opgeslagen, kunnen door de AIVD en MIVD worden opgevraagd. In de wet is vastgelegd dat bedrijven hieraan moeten meewerken waar mogelijk. Dat zal niet altijd kunnen: sommige bedrijven slaan alle gegevens dusdanig versleuteld op dat zij hier ook zelf niet bij kunnen.
• Er komt een wettelijke regeling voor DNA-onderzoek. De diensten mogen een DNA-databank aanleggen om het genetische materiaal van verdachten te bewaren. DNA-profielen mogen in principe vijf jaar worden bewaard, maar die termijn kan maximaal worden verlengd tot dertig jaar.
• Er komt een duidelijkere regeling voor het uitwisselen van gegevens tussen Nederlandse en buitenlandse inlichtingendiensten. De diensten uit verschillende landen werken nu vaak al samen, maar in de nieuwe Wiv wordt vastgelegd dat verzamelde gegevens, die nog niet door de diensten zijn geëvalueerd, met buitenlandse collega’s gedeeld mogen worden.

Waarborgen

Omdat de nieuwe bevoegdheden een vergaande impact op de privacy van burgers kunnen hebben, zijn er ook verschillende waarborgen die ervoor moeten zorgen dat ze correct worden ingezet:

• Voor inzet van het ‘sleepnet’ en de hackbevoegdheid, en voordat gegevens worden doorgegeven aan buitenlandse diensten, moet de minister altijd toestemming geven. Dat gebeurt door de minister van Binnenlandse Zaken (voor de AIVD) of Defensie (voor de MIVD).
• Een speciale nieuwe commissie, de Toetsingscommissie Inzet Bevoegdheden, moet ook zijn goedkeuring geven voor inzet van de nieuwe bevoegdheden. De Commissie bestaat uit drie leden, waarvan twee minstens zes jaar als rechter moeten hebben gewerkt. Als derde lid wordt iemand met specifieke technische kennis gezocht.
• Achteraf blijft de Commissie van Toezicht op de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten (CTIVD) in de gaten houden of de diensten hun werk goed uitvoeren. Deze commissie kan aan de bel trekken als de AIVD of MIVD zich niet aan de wet houden.

Waarom is de wet volgens het kabinet nodig?

Nederland kreeg in 1987 voor het eerst een Wiv; de wet werd in 2002 voor het laatst vernieuwd.

De aanzet voor een nieuwe Wiv werd in 2013 gegeven. De door het kabinet aangestelde commissie-Dessens besloot toen dat de tijd rijp was voor de AIVD en de MIVD om nieuwe bevoegdheden te krijgen, om in te spelen op nieuwe dreigingen van terroristen en andere staatsvijanden.

Volgens de commissie was het vooral belangrijk dat een eerder onderscheid tussen ‘kabelgebonden’ en ‘niet-kabelgebonden’ dataverkeer uit de wet zou verdwijnen. Eerder mochten de diensten niet-kabelgebonden verkeer, bijvoorbeeld via satellieten, al ongericht onderscheppen. Maar tegenwoordig gaat steeds meer internetverkeer juist via de kabel. In dat verkeer mochten de diensten alleen gericht aftappen.

In februari kwam de nieuwe Wiv door de Kamer met steun van VVD, PvdA, PVV, CDA, ChristenUnie en 50Plus. De belangrijkste tegenstanders waren D66, GroenLinks, SP en Partij voor de Dieren. In juli 2017 ging ook de Eerste Kamer akkoord.

De nieuwe Wiv treedt op 1 januari 2018 in werking. Het referendum verandert daar niets aan.

Wat is de belangrijkste kritiek?

Tegenstanders van de wet vinden dat het ‘sleepnet’ en de nieuwe hackbevoegdheid te ver gaan. Volgens hen is er een te groot risico dat gegevens van veel onschuldige burgers worden opgevangen en doorzocht door de inlichtingendiensten.

Zij wijzen naar de onthullingen van klokkenluider Edward Snowden, waaruit bleek dat de Amerikaanse inlichtingendienst NSA grote hoeveelheden internetverkeer verzamelde. Daar ontstond binnen en buiten de VS veel commotie over.

Tijdens de behandeling van de wet was er ook veel kritiek op het toezichtsstelsel. De Raad van State, de Autoriteit Persoonsgegevens, de Raad voor de Rechtspraak en CTIVD hadden allemaal kanttekeningen bij de wet.

Deze organisaties vonden dat de TIB niet voldoet als toezichthouder. De Raad van State had liever een sterkere CTIVD gezien. Ook de CTIVD zelf had graag het toezicht voor inzet van de aftapbevoegdheid op zich genomen.

Dezelfde instanties hadden ook kritiek op de bewaartermijn van maximaal drie jaar. Dat is volgens hen te lang, zonder dat duidelijk is dat het noodzakelijk is om data jarenlang te bewaren.

Volgens de Autoriteit Persoonsgegevens is de nieuwe Wiv in strijd met het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens, al was de Raad van State het daar niet mee eens. Verschillende privacygroepen willen volgend jaar een rechtszaak tegen de Staat beginnen om de Wiv van tafel te krijgen.

Hoe zit het met het referendum?

Er zijn 300.000 geldige handtekeningen nodig om een raadgevend referendum af te dwingen. Op 9 oktober werd deze grens gepasseerd, maar de geldigheid van de handtekeningen moet nog worden geverifieerd door de Kiesraad. Het is nog tot 16 oktober mogelijk om de petitie te tekenen.

Als er inderdaad minstens 300.000 geldige handtekeningen zijn opgehaald, wordt het referendum vermoedelijk gelijktijdig met de gemeenteraadsverkiezingen in maart 2018 gehouden. Mensen kunnen dan voor of tegen de Wiv stemmen.

Uit het referendum komt echter geen bindend advies. Het kabinet kan het resultaat van het referendum naast zich neerleggen. Dat gebeurde eerder ook na het referendum over het associatieverdrag met Oekraïne.