iBestuur Congres 2022, break-out sessie over interbestuurlijke datastrategie met v.l.n.r. Nathan Ducastel (VNG), Cecile Schut (AP), Jeroen van den Hoven (TU Delft), Evelyn Austin (Bits of Freedom) en François Vis (ICTU).
Drie omslagen in toekomstig beleid
1. Waardengedreven digitalisering
Waar we tot nu toe de burger centraal stellen in digitaal beleid, moeten we in de toekomst naar waardengedreven digitalisering. Inzoomen op de wensen van de burger is niet langer voldoende, er zal een complexere afweging tussen belangen moeten worden gemaakt van meerdere stakeholders bij de ontwikkeling van een informatiesysteem. De customer journey gaat straks deel uitmaken van een breder pakket aan instrumenten voor ethisch verantwoorde digitale innovatie.
Inzoomen op de wensen van de burger is niet langer voldoende.
2. Open aanpak
De huidige gesloten aanpak van het ontwikkelen en invoeren van systemen is passé. De gevolgde werkwijze bij de corona-app moet min of meer de standaard worden voor toekomstige systemen. Incorporeer dus tegenspraak, bied maximale transparantie, en probeer al experimenterend en lerend een goed eindresultaat neer te zetten. Meer input zal echter niet vanzelf leiden tot een betere aanpak, meer kwaliteit en ook draagvlak. Dat vraagt ook om een open attitude bij de systeembouwers én een strak proces.
3. Interbestuurlijke strategie
We gaan van een i-strategie per organisatie, of per bestuurslaag (denk aan de I-strategie Rijk of de VNG met Common Ground), naar een interbestuurlijke aanpak. Via een interbestuurlijke datastrategie en een datamanifest moeten stappen worden gezet. Wie ziet hoe moeizaam MijnOverheid of het stelsel van basisregistraties tot stand zijn gekomen, weet dat hier nog een lange weg te gaan is. Centrale succesfactoren zijn standaardisatie en interoperabiliteit, niet de meest ontwikkelde competenties binnen de overheid.
Drie olifanten in de kamer
1. Regie?
Tijdens het congres viel vaak het woord “regie”, maar werd niet duidelijk wie dan de regisseur is. Dat er nu een staatssecretaris bij het ministerie van BZK is voor Digitale Zaken is wil niet zeggen dat digitalisering opeens Chefsache is en dat het governancevraagstuk daarmee is geregeld. De versnippering van verantwoordelijkheden tussen ministeries en bestuurslagen blijft een grote barrière voor een daadkrachtige aanpak. Dat is onbestaanbaar. Overheidsbrede afspraken zijn nodig voor samenwerking, met daaraan gekoppeld ook sturing op naleving van die afspraken. Anders wordt het niks.
2. Zittende generatie
Tijdens het congres was vooral de ‘zittende generatie’ aan het woord die vertelde dat we ‘het verleden moesten kennen om het heden te begrijpen’. Niet echt een uitspraak waarmee je de disruptieve digitale toekomst van de overheid met vertrouwen tegemoet treedt. Als het beleid van de digitale overheid bepaald blijft worden door bestaande belangen, zal er weinig veranderen. Het is alsof je de fossiele industrie vraagt om de plannen voor de energietransitie te schrijven. Eén spreker gaf aan dat organisaties “over hun eigen schaduw moeten durven heen stappen”. Helemaal waar, maar wie zet de eerste stap?
We hebben amper een idee hoe de Europese plannen ingrijpen op de nationale digitale agenda.
3. Impact van de EU
Het is steeds meer duidelijk dat de digitale overheid beleidsmatig aan de lijn van Brussel loopt (zie de AVG, eIDAS, SDG etc.). De EU heeft net een hele reeks nieuwe, majeure, plannen ontwikkeld, zoals AI wetgeving, regels voor data governance etc. We hebben amper een idee hoe die plannen ingrijpen op de nationale digitale agenda, en hoe we die plannen implementeren in ons gefragmenteerde en gedecentraliseerde bestuurlijke landschap. Wel zullen we straks door Brussel gehouden worden aan de naleving van die plannen. Een prima gelegenheid om te kijken hoe deze plannen als katalysator kunnen werken voor gewenst nationaal beleid.
Drie witte vlekken
1. Kijk op de toekomstige overheid
Meerdere malen was te horen dat de overheid moet veranderen, en dat daarvoor wendbaarheid vereist is. De vraag hoe die wendbaarheid tot stand komt, en welke veranderopgave daarbij hoort, werd niet gesteld. De impact van de inzet van nieuw digitale technologie op de structuur, cultuur en werkpraktijk binnen de overheid is enorm en het managen van de veranderingen die hiermee gepaard gaan is misschien wel dé kritieke succesvoorwaarde voor een fatsoenlijke digitale transformatie van de overheid. Dit vraagt om visie op de toekomstige organisatie van de overheid, én de rol van de ambtenaar. Het eerste begin is hier nog niet mee gemaakt.
De klimaatkosten van digitale technologie zijn nu nog in geen enkele businesscase terug te vinden.
2. Klimaatimpact technologie
De IT-industrie heeft een CO2 footprint vergelijkbaar met die van de vliegtuigindustrie. De discussie rondom het datacenter in Zeewolde heeft ons nog eens met de neus op dit feit gedrukt. Naast de klimaatopbrengsten van de inzet van digitale technologie is het dus ook zaak om te kijken naar de klimaatkosten. Hebben we software die energiezuinig draait? De beruchte legacy vergt niet alleen onderhoudsbudget, maar ook de nodige stroom. Doen we genoeg aan recyclen van hardware? Want daarvoor zijn metalen en mineralen nodig die gedelfd moeten worden, en dat ook nog eens door de Chinezen…. De klimaatkosten van digitale technologie zijn nu nog in geen enkele businesscase terug te vinden. Dat kan niet als de overheid de klimaatdiscussie serieus neemt.
3. Time waits for no one
Tot slot. We leven in een wereld vol crises en transities. Maatschappelijke vraagstukken vereisen op korte termijn een antwoord. We hebben niet alle tijd van de wereld. Toch ontbrak op het congres een gevoel van urgentie om te komen tot een goed functionerende digitale overheid. De samenleving is kritisch op de overheid, en verwacht veel. Tegelijkertijd wordt ook de overheid geconfronteerd met vergrijzing en personeelstekorten, zeker in de uitvoering. Bovendien verhindert bestaande legacy nieuw beleid, zoals we inmiddels ervaren bij de belastingdienst. A little less conversation, a little more action, graag. Vooral met het oog op de menselijke maat.
Evert-Jan Mulder is oprichter Red Plume Consultancy en levert strategisch advies Digitale Transformatie Publieke Sector.
